Απάθεια
δεν σημαίνει να μην συναισθάνεσαι, αλλά να μην παθιάζεσαι (να μην κυριαρχείσαι
από τις επιθυμίες και τα πάθη, - θυμό, φόβο, οργή, ζήλια, μίσος…), ο νους σου
να παραμένει ατάραχος και σταθερά εδραιωμένος στο Είναι σου (Συνειδητότητα,
Άτμαν. Ψυχή, Πνεύμα).
"Αυτός που δεν προσκολλάται σε τίποτε, που ούτε χαίρεται ούτε μισεί
(απεχθάνεται), όταν του τύχει κάτι ευχάριστο ή κάτι δυσάρεστο η σοφία του είναι
σταθερή." Μπ. Γκ. Κ. ΙΙ 57.
Σημαίνει να
μην ταράζεσαι, (να διατηρείς δηλαδή το νου σε ηρεμία και ισορροπία
-αταλάντευτο) από τις εξωτερικές αντιξοότητες, τις δυσκολίες (ασθένειες,
πόνους, πείνα,) του σώματος, αλλά και τις εσωτερικές μηχανικές και αυτόματες
αντιδράσεις του θυμικού και του επιθυμητικού και να τις καταλαγιάζεις πριν
γίνουν κύμα και σε ‘καταπιούν’.
Απάθεια
σημαίνει αδιαφορία για τις απολαύσεις των αισθήσεων και τις υλικές
επιτεύξεις.
"Αυτός που ο νους του δεν ταράζεται (δεν ενοχλείται, δεν
αναστατώνεται) από τις αντιξοότητες (δυστυχίες), που δεν επιθυμεί τις
απολαύσεις*, που είναι ελεύθερος από προσκόλληση* είναι ελεύθερος από φόβο και
θυμό, αυτός λέγεται σοφός με σταθερή σοφία." Μπ. Γκ. Κ. ΙΙ 56.
Η απάθεια
αναπτύσσεται με την διάκριση, την συνεχή νοερά προσευχή
(επανάληψη του ονόματος του Θεού -τζάπα νάμα), τον διαλογισμό, την απόσπαση
από το νου, το συναίσθημα, το σώμα και τα εξωτερικά αντικείμενα και την διάλυση των ελαττωμάτων, των επιθυμιών και αρνητικών συναισθημάτων και του
εγώ.
Η απάθεια
κορυφώνεται όταν υπάρχει παντελής έλλειψη επιθυμίας και
εγωισμού και συνεπάγεται τέλεια απορρόφηση του νου στο Είναι (Θεός, Πνεύμα,
Μπράμαν, Συνειδητότητα, Ταό...).
"Ο άνθρωπος που έχει αυτοκυριαρχία (έχει κυριαρχήσει
στο νου και τις αισθήσεις), που κινείται ανάμεσα στα αντικείμενα των αισθήσεων
με τις αισθήσεις πειθαρχημένες και ελεύθερος από έλξη και αποστροφή (προς τα
αντικείμενα των αισθήσεων) αποκτά την ειρήνη." Μπ. Γκ. Κ. ΙΙ 58.
Η ΑΠΑΘΕΙΑ ΣΤΗΝ ΜΠΑΓΚΑΒΑΝΤ ΓΚΙΤΑ
52. Όταν η διάνοια (Μπούντι) σου διαπεράσει (ξεφύγει
πέρα από) τον ιστό της πλάνης*, τότε θα αποκτήσεις τη αδιαφορία για ότι έχει
ακουστεί και για ότι πρόκειται να ακουστεί (για τις απολαύσεις αυτού του κόσμου
αλλά και των άλλων).
ΣΧΟΛΙΟ: ιστό της πλάνης*: Ο ιστός της πλάνης είναι η ταυτοποίηση του Εαυτού με το σώμα και το νου. Έχουμε δηλαδή την ψευδαίσθηση ότι είμαστε το σώμα και όχι ο αθάνατος Εαυτός ή Άτμαν που η φύση Του είναι απόλυτη Ύπαρξη- απόλυτη Συνειδητότητα- απόλυτη Ευδαιμονία (Σάτσιταναντα).
53. Όταν η διάνοια (Μπούντι) σου, αν και είναι σε σύγχυση από τις αντικρουόμενες αναφορές των γραφών, σταθεί σταθερή και αμετακίνητη στον Εαυτό-Άτμαν (Σαμάντι) θα φτάσεις στην Γιόγκα (παντοτινή ένωση με το Θεό -Αυτοπραγμάτωση).
55. Όταν ο άνθρωπος παραιτηθεί εντελώς, ω Αρτζούνα, από όλες τις επιθυμίες* του νου* (που δημιουργεί νους του), και είναι ικανοποιημένος μέσα στον εαυτό του, με τον Εαυτό (Άτμαν), τότε λέγεται ότι είναι σταθερός στη σοφία.
ΣΧΟΛΙΟ: επιθυμίες*: Όλες οι απολαύσεις του κόσμου είναι χωρίς αξία για ένα φωτισμένο σοφό ο οποίος είναι ικανοποιημένος πάντοτε με τον αθάνατο Εαυτό (Άτμαν).
του νου*: η λέξη νους εδώ αναφέρεται στο μάνας. Σε αυτή την στροφή όπως και σε όλες τις άλλες που αναφέρεται η λέξη νους αναφέρεται στο μάνας που είναι μια από τις τέσσερις απόψεις του Ανταχκαράνα (εσωτερικό όργανο). Αυτό που ονομάζουμε νους, συνήθως είναι γενικό και απροσδιόριστο και δεν ανταποκρίνεται στο τι πραγματικά είναι ο νους. Για αυτό και υπάρχει μια σύγχυση γύρω από τη φύση του νου.
Αν και υπάρχουν διάφορες σχολές σκέψης για το τι ακριβώς είναι ο νους η πιο γνωστή είναι αυτή της Σάνκια και της Γιόγκα που αναφέρονται στο νου ως το τετραπλό εσωτερικό όργανο (Ανταχκαράνα) το οποίο έχει τέσσερις απόψεις: 1. Αχάμκαρα (Εγώ ή εγωϊσμός), 2. Μάνας (εξωτερικός, αισθητηριακός και συγκινησιακός νους), 3. Μπούντι (Διάνοια, που έχει την ικανότητα να αποφασίζει, να διακρίνει, να αναλύει, να συνθέτει, να συμπεραίνει, να παρατηρεί με απόσπαση τα περιεχόμενα του μάνας κ.λπ.), και 4. Τσίττα (μνήμη, υποσυνείδητο, γενικό πεδίο του νου). Μπορούμε να χρησιμοποιήσουμε τον όρο Νους αντί για Ανταχκαράνα εννοώντας όμως το σύνολο και όχι μια άποψη του Ανταχκαράνα αλλά αυτό ενέχει τον κίνδυνο της λανθασμένης κατανόησης.
56. Αυτός που ο νους του δεν ταράζεται (δεν ενοχλείται, δεν αναστατώνεται) από τις αντιξοότητες (δυστυχίες), που δεν επιθυμεί τις απολαύσεις*, που είναι ελεύθερος από προσκόλληση* είναι ελεύθερος από φόβο και θυμό, αυτός λέγεται σοφός με σταθερή σοφία.
ΣΧΟΛΙΟ: ελεύθερος από προσκόλληση*: Είναι αδιάφορος για τα αντικείμενα των αισθήσεων. Δεν τα αναζητεί όταν δεν τα έχει και δεν νοιάζεται αν χάσει αυτά που έχει.
δεν επιθυμεί τις απολαύσεις*: δεν επιζητεί τις εφήμερες χαρές και απολαύσεις που προέρχονται από τα αντικείμενα των αισθήσεων και τα επιτεύγματα.
57. Αυτός που δεν προσκολλάται σε τίποτε, που ούτε χαίρεται ούτε μισεί (απεχθάνεται), όταν του τύχει κάτι ευχάριστο ή κάτι δυσάρεστο η σοφία του είναι σταθερή.
64. Ο άνθρωπος που έχει αυτοκυριαρχία (έχει κυριαρχήσει στο νου και τις αισθήσεις), που κινείται ανάμεσα στα αντικείμενα των αισθήσεων με τις αισθήσεις πειθαρχημένες και ελεύθερος από έλξη και αποστροφή (προς τα αντικείμενα των αισθήσεων) αποκτά την ειρήνη.
65. Σε αυτή τη ειρήνη, όλοι οι πόνοι τελειώνουν, γιατί η διάνοια (Μπούντι) ενός ανθρώπου με γαλήνιο νου σύντομα γίνεται σταθερή (και εδραιώνεται στον Εαυτό –Άτμαν- Συνειδητότητα).
69. Αυτό που είναι νύκτα για όλα τα όντα, σε αυτό (Άτμαν-Εαυτός) ο αυτοκυριαρχημένος είναι ξύπνιος (είναι αφυπνισμένος), και σε αυτό που όλα τα όντα είναι ξύπνια (ο κόσμος), είναι νύκτα για το σοφό (Μούνι) που βλέπει.
ΣΧΟΛΙΟ: Ο σοφός ζει στον Εαυτό -Ατμαν. Η διάνοια του είναι προσηλωμένη στον Ατμαν και έχει συνεχή επίγνωση αυτού. Αυτό είναι μέρα για αυτόν. Όταν δεν είναι τελείως απορροφημένος στον Ατμαν, αντιλαμβάνεται τα εγκόσμια φαινόμενα σαν μια αντανάκλαση μέσα στην επίγνωση, (όπως η αντανάκλαση του νερού στην έρημο), αυτό είναι σαν νύκτα για αυτόν.
Ο συνηθισμένος άνθρωπος δεν έχει επίγνωση της αληθινής του φύση -Ατμαν. Έτσι η ζωή στον Εαυτό είναι σαν νύκτα γι αυτόν. Αυτός εμπειράται και προσκολλάται στα αντικείμενα των αισθήσεων, αυτό είναι μέρα για αυτόν.
71. Αυτός ο άνθρωπος που έχοντας εγκαταλείψει όλες τις επιθυμίες, κινείται χωρίς δίψα (πόθο) για απολαύσεις, ελεύθερος από την αίσθηση το «εγώ» και «το δικό μου», αυτός πετυχαίνει την ειρήνη.
ΣΧΟΛΙΟ: ιστό της πλάνης*: Ο ιστός της πλάνης είναι η ταυτοποίηση του Εαυτού με το σώμα και το νου. Έχουμε δηλαδή την ψευδαίσθηση ότι είμαστε το σώμα και όχι ο αθάνατος Εαυτός ή Άτμαν που η φύση Του είναι απόλυτη Ύπαρξη- απόλυτη Συνειδητότητα- απόλυτη Ευδαιμονία (Σάτσιταναντα).
53. Όταν η διάνοια (Μπούντι) σου, αν και είναι σε σύγχυση από τις αντικρουόμενες αναφορές των γραφών, σταθεί σταθερή και αμετακίνητη στον Εαυτό-Άτμαν (Σαμάντι) θα φτάσεις στην Γιόγκα (παντοτινή ένωση με το Θεό -Αυτοπραγμάτωση).
55. Όταν ο άνθρωπος παραιτηθεί εντελώς, ω Αρτζούνα, από όλες τις επιθυμίες* του νου* (που δημιουργεί νους του), και είναι ικανοποιημένος μέσα στον εαυτό του, με τον Εαυτό (Άτμαν), τότε λέγεται ότι είναι σταθερός στη σοφία.
ΣΧΟΛΙΟ: επιθυμίες*: Όλες οι απολαύσεις του κόσμου είναι χωρίς αξία για ένα φωτισμένο σοφό ο οποίος είναι ικανοποιημένος πάντοτε με τον αθάνατο Εαυτό (Άτμαν).
του νου*: η λέξη νους εδώ αναφέρεται στο μάνας. Σε αυτή την στροφή όπως και σε όλες τις άλλες που αναφέρεται η λέξη νους αναφέρεται στο μάνας που είναι μια από τις τέσσερις απόψεις του Ανταχκαράνα (εσωτερικό όργανο). Αυτό που ονομάζουμε νους, συνήθως είναι γενικό και απροσδιόριστο και δεν ανταποκρίνεται στο τι πραγματικά είναι ο νους. Για αυτό και υπάρχει μια σύγχυση γύρω από τη φύση του νου.
Αν και υπάρχουν διάφορες σχολές σκέψης για το τι ακριβώς είναι ο νους η πιο γνωστή είναι αυτή της Σάνκια και της Γιόγκα που αναφέρονται στο νου ως το τετραπλό εσωτερικό όργανο (Ανταχκαράνα) το οποίο έχει τέσσερις απόψεις: 1. Αχάμκαρα (Εγώ ή εγωϊσμός), 2. Μάνας (εξωτερικός, αισθητηριακός και συγκινησιακός νους), 3. Μπούντι (Διάνοια, που έχει την ικανότητα να αποφασίζει, να διακρίνει, να αναλύει, να συνθέτει, να συμπεραίνει, να παρατηρεί με απόσπαση τα περιεχόμενα του μάνας κ.λπ.), και 4. Τσίττα (μνήμη, υποσυνείδητο, γενικό πεδίο του νου). Μπορούμε να χρησιμοποιήσουμε τον όρο Νους αντί για Ανταχκαράνα εννοώντας όμως το σύνολο και όχι μια άποψη του Ανταχκαράνα αλλά αυτό ενέχει τον κίνδυνο της λανθασμένης κατανόησης.
56. Αυτός που ο νους του δεν ταράζεται (δεν ενοχλείται, δεν αναστατώνεται) από τις αντιξοότητες (δυστυχίες), που δεν επιθυμεί τις απολαύσεις*, που είναι ελεύθερος από προσκόλληση* είναι ελεύθερος από φόβο και θυμό, αυτός λέγεται σοφός με σταθερή σοφία.
ΣΧΟΛΙΟ: ελεύθερος από προσκόλληση*: Είναι αδιάφορος για τα αντικείμενα των αισθήσεων. Δεν τα αναζητεί όταν δεν τα έχει και δεν νοιάζεται αν χάσει αυτά που έχει.
δεν επιθυμεί τις απολαύσεις*: δεν επιζητεί τις εφήμερες χαρές και απολαύσεις που προέρχονται από τα αντικείμενα των αισθήσεων και τα επιτεύγματα.
57. Αυτός που δεν προσκολλάται σε τίποτε, που ούτε χαίρεται ούτε μισεί (απεχθάνεται), όταν του τύχει κάτι ευχάριστο ή κάτι δυσάρεστο η σοφία του είναι σταθερή.
64. Ο άνθρωπος που έχει αυτοκυριαρχία (έχει κυριαρχήσει στο νου και τις αισθήσεις), που κινείται ανάμεσα στα αντικείμενα των αισθήσεων με τις αισθήσεις πειθαρχημένες και ελεύθερος από έλξη και αποστροφή (προς τα αντικείμενα των αισθήσεων) αποκτά την ειρήνη.
65. Σε αυτή τη ειρήνη, όλοι οι πόνοι τελειώνουν, γιατί η διάνοια (Μπούντι) ενός ανθρώπου με γαλήνιο νου σύντομα γίνεται σταθερή (και εδραιώνεται στον Εαυτό –Άτμαν- Συνειδητότητα).
69. Αυτό που είναι νύκτα για όλα τα όντα, σε αυτό (Άτμαν-Εαυτός) ο αυτοκυριαρχημένος είναι ξύπνιος (είναι αφυπνισμένος), και σε αυτό που όλα τα όντα είναι ξύπνια (ο κόσμος), είναι νύκτα για το σοφό (Μούνι) που βλέπει.
ΣΧΟΛΙΟ: Ο σοφός ζει στον Εαυτό -Ατμαν. Η διάνοια του είναι προσηλωμένη στον Ατμαν και έχει συνεχή επίγνωση αυτού. Αυτό είναι μέρα για αυτόν. Όταν δεν είναι τελείως απορροφημένος στον Ατμαν, αντιλαμβάνεται τα εγκόσμια φαινόμενα σαν μια αντανάκλαση μέσα στην επίγνωση, (όπως η αντανάκλαση του νερού στην έρημο), αυτό είναι σαν νύκτα για αυτόν.
Ο συνηθισμένος άνθρωπος δεν έχει επίγνωση της αληθινής του φύση -Ατμαν. Έτσι η ζωή στον Εαυτό είναι σαν νύκτα γι αυτόν. Αυτός εμπειράται και προσκολλάται στα αντικείμενα των αισθήσεων, αυτό είναι μέρα για αυτόν.
71. Αυτός ο άνθρωπος που έχοντας εγκαταλείψει όλες τις επιθυμίες, κινείται χωρίς δίψα (πόθο) για απολαύσεις, ελεύθερος από την αίσθηση το «εγώ» και «το δικό μου», αυτός πετυχαίνει την ειρήνη.
Απόσπασμα από το δεύτερο κεφάλαιο της
Μπακαβάντ Γκίτα
«Σάνκια Γιόγκα, η Γιόγκα της γνώσης »
«Σάνκια Γιόγκα, η Γιόγκα της γνώσης »
7. Ο αυτοκυριαρχημένος, ο γαλήνιος, παραμένει
προσηλωμένος στον Ύψιστο Εαυτό (Άτμαν, Συνειδητότητα), και στο κρύο και τη
ζέστη, και στη χαρά και στον πόνο και στην τιμή και την ατίμωση.
8. Ο Γιόγκι που είναι ικανοποιημένος με την γνώση
(γκιάνα) και την σοφία (βιγκιάνα, άμεση εμπειρία του Εαυτού), που έχει
υποταγμένες τις αισθήσεις, που γι αυτόν ένας βώλος γης, μια πέτρα και ένα
κομμάτι χρυσάφι είναι το ίδιο, εναρμονισμένος με ον Εαυτό λένε πως είναι (έχει
πετύχει την κατάσταση του Νιρβικάλπα Σαμάντι).
9. Αυτός που βλέπει το ίδιο, καλόκαρδους
(καλοπροαίρετους), φίλους, εχθρούς, αδιάφορους, αμερόληπτους, μισητούς,
συγγενείς, ενάρετους και αμαρτωλούς αυτός υπερέχει (από όλους του άλλους
γιόγκι).
15. Έτσι κρατώντας πάντοτε το νου ισορροπημένο (μέσω
της συνεχούς προσήλωσης του νου στον Άτμαν), ο Γιόγκι, με το νου υπό έλεγχο,
κατοικώντας σε Εμένα πετυχαίνει τη ειρήνη, η οποία κορυφώνεται στην
απελευθέρωση.
Απόσπασμα από το δεύτερο κεφάλαιο της Μπακαβάντ Γκίτα «Η Γιόγκα του Διαλογισμού»
Η ΑΠΑΘΕΙΑ ΣΤΗΝ ΦΙΛΟΚΑΛΙΚΗ ΧΡΙΣΤΙΑΝΙΚΗ ΠΑΡΑΔΟΣΗ
Η απάθεια στην
διδασκαλία των αγίων Πατέρων είναι η ακινησία της ψυχής προς την κακία, και
βέβαια αυτό είναι αδύνατον να επιτευχθή χωρίς έλεος του Θεού[189]. Κατά
τον άγιο Μάξιμο η απάθεια είναι ειρηνική κατάσταση της ψυχής, κατά την οποία
«δυσκίνητος γίνεται ψυχή προς κακίαν»[190]. Αυτό σημαίνει ότι η απάθεια είναι
το να μη πάσχη κανείς με τα νοήματα των πραγμάτων[191]. Δηλαδή η ψυχή είναι
ελεύθερη από τους λογισμούς που κινούνται από τις αισθήσεις και από τα ίδια τα
πράγματα.
Έτσι ο απαθής
βιώνει την ελευθερία του νοός, δεν τον ενοχλεί κανένα γήινο πράγμα, ούτε η
θερμότης του σώματος. Βέβαια αυτή η ελευθερία του νου από όλες τις κινήσεις
της σαρκός και των νοημάτων των πραγμάτων είναι ακατανόητη για τους ανθρώπους
που δεν ζουν την κατάσταση της απαθείας, αλλά μάλλον ζουν τις ενέργειες των
παθών. Αλλά για τους ανθρώπους του Θεού τα λεγόμενα από τον κόσμο φυσικά είναι
παρά φύσιν και τα λεγόμενα υπερφυσικά τα ζουν ως φυσικά.
Απάθεια λοιπόν
είναι η μεταμόρφωση του παθητικού (θυμικού και επιθυμητικού), η υποταγή του
στον νου, που κατέχει εκ φύσεως την ηγεμονία και κίνηση, «δια της αδιαλείπτου
μνήμης του Θεού προς τον Θεόν», και έτσι αποκτά την
θεία διάθεση και την αρίστη έξη που είναι «η προς Θεόν αγάπη»[199]. Έτσι
καταλαβαίνουμε ότι δεν νεκρώνεται το παθητικό, αλλά αποκτά μεγάλη δύναμη και
ζωή.
Ο άγιος
Μάξιμος αναφέρει τέσσερεις βαθμούς απαθείας.
Η πρώτη απάθεια
παρατηρείται στους εισαγωγικούς και είναι η «αποχή των κατ’ ενέργειαν παθών». Ο
άνθρωπος δεν πράττει σ’ αυτόν τον βαθμό τις πράξεις εξωτερικώς.
Η δεύτερη
απάθεια που απαντάται στους εναρέτους είναι η παντελής αποβολή των κατά
διάνοιαν εμπαθών λογισμών.
Η τρίτη
απάθεια, που είναι η παντελής ακινησία της επιθυμίας περί τα πάθη, παρατηρείται
στους θεουμένους και
η τέταρτη
απάθεια, που είναι η παντελής κάθαρση και αυτής ακόμη της απλής φαντασίας,
στους τελείους[203]. Φαίνεται από αυτό το χωρίο ότι ανάλογα με το βαθμό της
καθάρσεως του ανθρώπου εκδηλώνεται και η αντίστοιχη απάθεια.
Νικήτας ο
Στηθάτος μιλώντας για την απάθεια την χωρίζει σε δυο κατηγορίες. Στους
σπουδαίους είναι διττή η απάθεια.
Η πρώτη
έρχεται μετά το τέλος της εμπράκτου φιλοσοφίας, μετά δηλαδή την νόμιμη άθληση,
όταν νεκρώνωνται τα πάθη και μένουν άπρακτες οι ορμές της σαρκός, οι δε
δυνάμεις της ψυχής κινούνται προς το κατά φύσιν.
Η Δευτέρα και
τελειοτέρα απάθεια «έπειτα από της αρχής της φυσικής θεωρίας... σοφώς αυτοίς
επιγίνεται». Αυτή η τελεία απάθεια «εκ νοεράς ησυχίας των λογισμών, εις
ειρηνικήν του νοός ανυψωθείσα κατάστασιν, διορατικώτατόν τε και προορατικώτατον
οίδε τον νουν απεργάζεσθαι». Ο νους του απαθούς γίνεται διορατικότατος στα
πράγματα του Θεού, στις οπτασίες και στις αποκαλύψεις των μυστηρίων του Θεού,
προορατικότατος δε στα ανθρώπινα πράγματα, όταν βλέπη από μακρυά ανθρώπους
μέλλοντας να έλθουν σ’ αυτόν»[207].
Του Σεβ.
Μητροπολίτη Ναυπάκτου και Αγ. Βλασσίου Ιερόθεου Βλάχου
